Over de compostworm in StadsOase Spinozahof

Wim Goris, Stadsoase Spinozahof, februari 2025

Het lakzegel van Benedictus de Spinoza, met de initialen BD{S}, een doornige roos en het woordje CAUTE. [1] Ware grootte: minder dan 2 cm. in doorsnee. Midden: een compostworm [2]

Benedictus de Spinoza (B D S) schreef heel wat brieven in zijn leven (1632-1677). Zoals te doen gebruikelijk sloot hij zijn brieven met een lakzegel. Wat staat er nu precies, rechts op het lakzegel van Spinoza? Is het een gespiegelde letter S? Is het een worm?

In de StadsOase Spinozahof zien wij dagelijks de compostworm aan het werk. Hij vindt zijn eigen weg naar de composthoop toe. Wij zien in een geopende kluit vochtige aarde hoe hij met een aantal collega’s ruw plantaardig afval omzet in wormenpoep. Compostwormen zijn tweeslachtig, maar ze moeten wel paren om zich te kunnen voortplanten. Net als de meer diepzinnige wormen die loodrecht de grond in graven, meters diep, en weer naar boven. De compostworm is deel van de natuur en hij is wat hij doet. [3]

Blootgelegd op een koude winterochtend zal de compostworm zich lijdzaam uitstrekken. Maar dat is schijn. Naast de compostbak staan drie loopeenden gulzig te wachten op de compostwormen die zich buiten de bak begeven. Een kronkelende, vluchtende compostworm hebben zij vliegensvlug opgepeuzeld. Onze loopeenden zijn niet komen aanlopen. Ze houden onze tuinen redelijk vrij van slakken. De compostworm is hun toetje. Moeilijker wordt het met de muisjes die zich in de composthoop proberen te vestigen. Compostscheppers jagen ze hardvochtig weg met de spa, maar de beheerders van onze cavia’s vinden vooral de kleine muisjes schattig. De muisjes zijn ook favoriet bij de buurkat die wij regelmatig uit onze tuin,
zijn kattenparadijs, verjagen omdat hij onze vogeltjes ombrengt. Thuis drinkt de buurkat misschien een bakje melk, maar hier is hij een roofdier. Maar dat is nu eenmaal de natuur, vinden sommigen. Gelukkig blijft hij af van de cavia’s. Die zitten weliswaar veilig achter het gaas en ’s nachts in het hok, maar de beheerders weten hoe snel het kan gaan. Honden, aangelijnd of niet, zijn niet welkom. Mocht er ooit een hond - of een wolf - onverwacht binnenkomen en onze drie loopeenden en onze cavia’s ombrengen, dan roepen wij de
Dierenambulance en melden wij de schade digitaal bij het Wolvenmeldpunt. [4]

Voor een compostworm in stervensnood doen wij al die moeite niet. Dankzij zijn verblijf in de StadsOase Spinozahof heeft onze compostworm (eisenia fetida) een kleine maar betekenisvolle kennisvoorsprong op zijn soortgenoten buiten de tuin. Spinozahof is immers geen wormenhotel, maar een wormenleerschool. Onze compostworm kent weliswaar zijn naam niet, maar van jongs af aan heeft hij twee woorden Latijn geleerd. Als je goed luistert, hoor je uit zijn mond voortdurend ‘Naturans … naturans …’. Aan de andere kant van zijn kronkelend lijfje, terwijl hij poept, klinkt doorlopend ‘… Naturata … naturata’. [5] Zo zingt een klassiek geschoolde compostworm vrijwel onhoorbaar een tweeslachtig duet in continuo. Gelovige compostscheppers vermoeden dat de compostwormen in hun eigen taal doorlopend ‘Looft uw Schepper’ zingen. [6] Een wijs mens ziet de Natuur immers als een openbaring van God. Vertrouw op God met je hele hart, laat je niet heen en weer slingeren en blijf op het rechte pad. [7] Dat doen compostwormen in al hun eenvoud ook. Wat hij ook moge zingen: onze wijsgerige compostworm weet bij zijn verscheiden dat het nu zijn beurt is om als grondstof te gaan dienen. [8]

Toch maar een filosoof gevraagd om de betekenis van de mogelijke worm op het lakzegel van Spinoza voor ons te duiden. Na geruime tijd komt hij terug. Hij heeft met een tiental collega’s een werkgroep filosofie gevormd en neemt een aantal van hen mee. De eerste bestudeert de klassieke filosofen, die gebruikten wel lakzegels maar hebben nooit iets gezegd over specifiek de compostworm. Eigenlijk hebben de klassieke filosofen alles al gezegd, dus dat is een interessant vraagstuk. De tweede filosoof denkt dat God dood is. Helaas ligt hij ziek op bed, maar hij heeft zich nog niet afgemeld. De derde heeft een godsdienst voor filosofen opgericht. Mogelijk kan hij de compostworm als symbool gebruiken. De vierde filosoof ziet de vraag naar de betekenis van de compostworm als een interessant denkbeeldig vraagstuk. De compostworm is gewoon een modificatie van de ene substantie onder de attributen denken en uitgebreidheid. [9] Dat zijn wij ook, dat was Spinoza ook. Maar die letter rechts op het lakzegel is onduidelijk. Hij loopt naar de compostbak en keert zorgvuldig een aantal compostwormen om.

[1] Stan Verdult (1941-2020), beheerder van de beroemde Spinozablogs http://blog.despinoza.nl/ en https://bdespinoza.blogspot.com/ hield zich jarenlang bezig met het verzamelen van afbeeldingen van het lakzegel en de mogelijke betekenis van het woordje CAUTE .
[2] De compostworm of tijgerworm https://nl.wikipedia.org/wiki/Eisenia_fetida.
[3] https://wormoloog.nl/tuin/regenwormen-strooiselwormen-bodemwoelers-en-diepgravers/
[4] https://www.bij12.nl/onderwerp/wolf/wolvenschade-melden/
[5] Voor het onderscheid tussen ‘naturende natuur’ en ‘genatureerde natuur’ zie Spinoza Ethica stelling 29 Commentaar (IEp29s). Hubbeling licht in Spinoza's methodology het onderscheid toe met gebruikmaking van de termen actief-passief. Onder natura naturans (natuur als actief) verstaat Spinoza “dat wat is in zichzelf en wordt begrepen door zichzelf”, d.w.z. God op zichzelf (God in zijn wezen) en onder natura naturata (natuur als passief) “al datgene dat volgt uit de noodzakelijkheid van de natuur van God… d.w.z. alle modi van de attributen. https://blog.despinoza.nl/log/nogmaals-over-natura-naturans-en-natura-naturata.html
[6] Looft uw Schepper, looft uw Schepper, looft Hem, die het al bewoog’. Laatste twee regels van het lied ‘Loof de Koning, heel mijn wezen’, vrije vertaling Willem Barnard uit het Engels (‘Praise my soul, the King of Heaven’). Liedboek 2013 103 c; Liedboek voor de kerken gezang 460, Oud-Katholiek gezangboek 259. https://nederlandzingt.eo.nl/liederen/lied/looft-de-koning-heel-mijn-wezen, Nieuwe Kerk Delft.
[7] Spreuken (van Salomo) 3: 5 – 7, 13. Vertrouw op den HEERE met uw ganse hart, en steun op uw verstand niet. Ken Hem in al uw wegen, en Hij zal uw paden recht maken. Zijt niet wijs in uw ogen; vrees den HEERE, en wijk van het kwade. (…) Welgelukzalig is de mens, die wijsheid vindt, en de mens, die verstandigheid voortbrengt! (https://www.statenvertaling.net/bijbel/spre/3.html)
[8] Voor een vergelijkbare conclusie met alternatieve uitleg, zie: ‘Het standpunt van de worm’. Godfried Bomans, Erik of het klein insectenboek, Utrecht 1941, p. 147-156.
[9] https://www.filosofie.nl/spinoza-ook-tafels-hebben-een-ziel/ Links: Spinoza lakzegel.10 Midden: een onbekende worm / gespiegeld. 11 Rechts: Spinoza gedenkmonument 12. Spinoza bedoelde gewoon B D S, zegt hij: Benedictus De Spinoza.
[10] https://blog.despinoza.nl/log/spinozas-zegel-met-caute.html
[11] https://vibconsulting.nl/bodemleven/
[12] https://www.spinozadenhaag.nl/spinozastad/gedenkmonument/